Rynek w Pszczynie

---

Historia

Osada, która dała początek dzisiejszej Pszczynie, rozwinęła się najprawdopodobniej w XI-XII wieku przy ważnym trakcie handlowym prowadzącym z Krakowa przez Oświęcim, w kierunku Bramy Morawskiej oraz dalej do Czech, a także nad Dunaj. Została założona na lekkim wzniesieniu pomiędzy podmokłymi dolinami rzeki Wisły na południu oraz Pszczynki na północy, w bliskim sąsiedztwie brodu, który umożliwiał względnie komfortowe przekraczanie tej ostatniej rzeki. Osada rozwijała się obok niewielkiego grodziska, które przynajmniej od XIII wieku pełniło funkcję obronną w związku z ochroną wspomnianego brodu.

Umiejscowienie osady przy szlaku biegnącym generalnie ze wschodu na zachód przyczyniło się do powstania placu handlowego o wydłużonym kształcie. Po lokacji miasta, która miała miejsce w XIII wieku, plac ten zaczął funkcjonować jako rynek miejski, gdzie odbywały się cotygodniowe targi oraz doroczne jarmarki.

W XIV-XV wieku rynek przyjął swoją obecna formę, gdy miasto otoczone było drewniano-ziemnymi obwarowaniami, których pozostałości możemy dzisiaj zaobserwować w postaci ulic Warownej i Piwowarskiej. Jego geometria ukształtowała się w prostokąt, który rozwijał się na linii wschód-zachód. Z każdego narożnika rynku wyrastały dwie prostopadłe do siebie ulice, a dłuższe boki dodatkowo były podzielone przez jedną parę ulic. Ulica prowadząca z północno-wschodniego narożnika na wschód (obecnie ul. Piastowska) kończyła się przy bramie „dolnej” (tzw. Polskiej lub Krakowskiej), natomiast ulica wychodząca z południowo-zachodniego narożnika na zachód (dzisiejsza ul. Wojska Polskiego) prowadziła do bramy „górnej” (tzw. Niemieckiej lub Opawskiej). Wówczas ulica z północno-zachodniego narożnika w kierunku zachodnim prowadziła do grodziska, które od połowy XV wieku miało formę murowanego zamku, a droga wiodła przez most nad rzeką Pszczynką, która otaczała zamek od południa i wschodu.

Początkowo działki przy rynku były zabudowane drewnianymi, parterowymi domami krytymi strzechą, a później gontem. Budynki te wielokrotnie ulegały zniszczeniu w wyniku pożarów. Do pierwszych murowanych obiektów kostki rynkowej należały ratusz (zbudowany w 1658 roku) oraz kościół ewangelicki (w latach 1743-1746), które usytuowane były w północnej pierzei. Po tragicznym pożarze z 1748 roku, drewniane budowle zostały powszechnie zastąpione konstrukcjami murowanymi. W tej części miasta powstały piętrowe domy (na bocznych ulicach często parterowe), zazwyczaj dwutraktowe z dwuspadowymi dachami krytymi najczęściej dachówką, ze sklepionymi kolebkowo przelotowymi sieniami. Na przełomie XIX i XX wieku wiele obiektów z pierzei północnej i wschodniej przeszło przebudowy oraz podwyższenie o dodatkowe piętro. Najlepiej zachowaną zwartą zabudową z XVIII-XIX wieku jest ta w pierzei południowej. Szczególną uwagę przyciąga natomiast mieszcząca się w północnej pierzei narożna, barokowa Frykówka, usytuowana na rogu ulicy Ratuszowej.

Pierzeja zachodnia rynku nigdy nie została zabudowana domami mieszkalnymi. Jak już zostało wspomniane, tędy prowadziło dojście do zamku, od 1687 roku – przez istniejącą do dzisiaj Bramę Wybrańców. W pobliżu znajdowały się browar, murowana słodownia, piekarnia z magazynem mąki, siedziba sądu książęcego oraz kilka stajen dla koni służby zamkowej. Na wylocie bramy ustawiano tradycyjnie kramy z pieczywem. Wszelkie te zabudowania zniknęły w XIX wieku, głównie w wyniku generalnej przebudowy zamku w latach 1870-1874. Obecnie przestrzeń rynkowa zwęża się w kierunku zachodnim, płynnie przechodząc w ul. Wojska Polskiego. W 1922 roku w tym miejscu wzniesiono bramę triumfalną, przez którą 29 czerwca uroczyście wkroczyły do miasta wojska polskie, co dało nazwę ulicy.

Około 1900 roku rynek został wybrukowany, a na nim dostawiono żeliwne latarnie. Po zakończeniu II wojny światowej rynek stracił swe dotychczasowe funkcje targowe, a targowisko przeniesiono na plac między ulicami Dworcową a Targową. Przedtem rosły tu stare drzewa, które jednak wycięto po zakończeniu wojny. W latach 90. XX wieku przeszła modernizację płyta rynku, na której posadzono platany na obrzeżach. Powstała tutaj replika dawnej studni, a w zachodniej części rynek wzbogacił się o „ławeczkę księżnej Daisy”, która stanęła w 2009 roku. Latem odbywa się tu wiele imprez plenerowych, w tym wystawa ogrodnicza „Ogrody Daisy” organizowana w maju, a zimą można korzystać z sztucznego lodowiska. Ostatnia modernizacja, poprzedzona pracami archeologicznymi, miała miejsce w 2015 roku, kiedy to rynek (o powierzchni 0,32 ha) uzyskał nową nawierzchnię, a w jego części wschodniej powstał placyk z fontannami.

Pomniki na Rynku

Pierwszy z pomników znajdujących się na pszczyńskim rynku został uroczyście odsłonięty 2 września 1876 roku. Znajdował się w wschodniej części rynku i stanowił upamiętnienie zwycięstw pruskich wojsk nad armiami Austrii w wojnie z 1866 roku oraz nad Francją w wojnie lat 1870-1871.

Pomnik miał ciężką podstawę w formie niskiego, ściętego ostrosłupa, na której umieszczono sześcienny blok. W narożnikach tego bloku wznosiły się cztery kolumny, podtrzymujące masywną płytę z ozdobnym gzymsem. Na niej znajdował się mniejszy postument, zwieńczony koroną cesarską. Materiałem, z którego wzniesiono całość, był piaskowiec. Na bocznych powierzchniach bloku zamocowano marmurowe płyty, z których dwie czołowe przedstawiały Krzyż Żelazny (widoczny od frontu) oraz wizerunek krzyża nadawanego za udział w walkach z 1866 roku (widoczny od tyłu). Na dwóch bocznych płytach znajdowały się wyryte nazwiska żołnierzy z ziemi pszczyńskiej, którzy polegli w działaniach wojennych. Całość była otoczona ozdobnym, choć równie solidnym, odlanym z żeliwa ogrodzeniem.

W 1903 roku podjęto decyzję o przeniesieniu pomnika nieco bliżej ratusza oraz o jego przebudowie, zgodnie z projektem Johannesa Boese, uznanego rzeźbiarza i medaliera pochodzącego z okolic Raciborza. Pomnik został zmieniony na smukły czworoboczny obelisk, zwężający się ku górze i zwieńczony kulą, symbolizującą ziemski glob. Na cokole umieszczono figurę pruskiego żołnierza, który dumnie niósł sztandar. Wprowadzono także dwie tablice z nazwiskami poległych oraz płaskorzeźby przedstawiające niemieckich cesarzy Wilhelma I i Fryderyka III. Zmieniono również otoczenie pomnika: zastąpiono żeliwne ogrodzenie granitowymi, niskimi (około 50 cm) słupkami, na których rozciągnięto grube łańcuchy. W tzw. nowej formie monument odsłonięto 8 listopada 1903 roku.

Dopiero w roku 1927 z pomnika usunięto wszystkie niemieckie napisy i emblematy, a szereg ozdobiono medalionem z popiersiem Józefa Piłsudskiego. Na cokole widniał napis: „Ukochanemu wodzowi, pierwszemu Marszałkowi Polski Józefowi Piłsudskiemu w hołdzie Ziemia Pszczyńska. Pszczyna dnia 13 lutego 1927 roku”. Inicjatorami tej przebudowy byli ówczesny starosta, Tadeusz Szaliński, oraz polskie organizacje działające w Pszczynie, takie jak Związek Strzelecki, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” i Związek Hallerczyków.

Po włączeniu Pszczyny do Rzeszy w 1939 roku medalion z portretem Piłsudskiego został usunięty, a w jego miejsce umieszczono popiersie Hitlera. Po zakończeniu II wojny światowej, jeszcze w 1945 roku, zniszczono popiersie führera, a pomnik został usunięty z rynku. Jego kamienna iglica znalazła nowe miejsce w pomniku ku czci żołnierzy Armii Czerwonej, którzy polegli w walkach o Śląsk. Pomnik ten został ustawiony w 1953 roku na cmentarzu poległych żołnierzy sowieckich, znajdującym się na północnym krańcu parku w Pszczynie, a do iglicy przytwierdzono czerwoną gwiazdę, sierp i młot, które ostatecznie zlikwidowano po 1989 roku.

---

Oceń: Rynek w Pszczynie

---