Zamek w Pszczynie, który w rzeczywistości jest pałacem, to historyczna rezydencja magnacka usytuowana w Pszczynie (niem. Pless) na Górnym Śląsku. Jego początki sięgają obronnego zamku gotyckiego, który powstał w XV wieku, prawdopodobnie w miejscu wcześniejszej fortyfikacji.
W ciągu wieków, budowla ulegała licznym przekształceniom. W XVI wieku przeszedł renesansową przebudowę, natomiast w XVIII wieku wzbogacono go o barokowe detale. W XIX wieku zamek zyskał swój obecny kształt, nawiązując do stylu francuskiego baroku, typowego dla czasów Ludwika XIII.
W średniowieczu zamek był w posiadaniu licznych książąt, w tym książąt opolsko-raciborskich, opawskich oraz cieszyńskich. Przez długi okres, od 1548 do 1765 roku, znajdował się w rękach rodu Promnitzów, a następnie przeszedł w posiadanie książąt Anhalt-Köthen-Pless (1765–1847) oraz książąt Hochberg von Pless z Książa od 1847 roku.
W latach 1870–1876 zamek przeszedł gruntowną przebudowę, która nadała mu aktualny, neobarokowy wygląd. Wraz z malowniczym, zabytkowym parkiem krajobrazowym stylu angielskiego o powierzchni 156 ha, tworzy zespół pałacowo-parkowy, który przyciąga wielu odwiedzających.
W 1946 roku zamek został przekształcony w muzeum, obecnie funkcjonujące jako Muzeum Zamkowe w Pszczynie. W odróżnieniu od wielu innych obiektów tego typu na Śląsku, które uległy zniszczeniu podczas II wojny światowej, w Pszczynie zachowało się oryginalne wyposażenie oraz meble, co sprawia, że jest to jeden z najcenniejszych zabytków architektury rezydencjonalnej w Polsce.
Historia
Dzieje zamku w średniowieczu
Historia zamku w Pszczynie sięga czasów średniowiecznych. Jak podaje Henryk Schaeffer, XIX-wieczny kronikarz z księstwa pszczyńskiego, budowla ta została wzniesiona przez książąt piastowskich w charakterze strażnicy, która miała strzec szlaku handlowego łączącego Morawy oraz Ruś Kijowską. Oprócz tej funkcji, pełniła także rolę myśliwskiego gniazda, co utrzymała aż do XX wieku. Do XII wieku Pszczyna znajdowała się w granicach Małopolski, a od 1178 roku weszła w skład Śląska. Fakt ten był wynikiem darowizny dokonanej przez księcia krakowskiego Kazimierza II Sprawiedliwego na rzecz księcia Mieszka I Plątonogiego.
W roku 1327 książę raciborski Leszek złożył hołd czeskiemu królowi Janowi Luksemburskiemu, co spowodowało, że Pszczyna włączyła się w orbitę czeskich wpływów. Po śmierci Leszka w 1336 roku jego ziemie przejął szwagier, książę opawski Mikołaj II. Pierwsze wzmianki o murowanym zamku w Pszczynie pochodzą z I połowy XV wieku i wiążą się z osobą Heleny, córki księcia Korybuta Dymitra. Po jej małżeństwie z Janem II Żelaznym, księciem raciborskim w 1407 roku, rozpoczęła budowę gotyckiej rezydencji, składającej się z dwóch równoległych budynków połączonych murami, znanej dzisiaj jako wschodnie i zachodnie skrzydło zamku.
Pod koniec XV wieku zamek przeżywał okres rozkwitu, będąc świadkiem wielu historycznych wydarzeń. Ukończenie budowli miało miejsce przed 1433 rokiem, kiedy to zamek skutecznie odeprzeć najazd husytów. Do 1517 roku zamek w Pszczynie pozostawał w rękach książąt cieszyńskich, jednakże w 1517 roku książę Kazimierz II z powodu trudności finansowych sprzedał tę posiadłość możnowładcy węgierskiemu Aleksowi Thurzo, co zakończyło rządy Piastów w tym regionie.
Zamek pszczyński w rękach rodziny Promnitzów i książąt Anhalt Köthen-Pless
W 1548 roku Ziemię Pszczyńską nabył biskup wrocławski Baltazar von Promnitz, a zamek pozostawał w rękach rodziny Promnitzów aż do 1765 roku. W II połowie XVI wieku zamek został przebudowany w renesansowym stylu, a prace związane z tym przedsięwzięciem były zapewne zlecone przez Baltazara Promnitza i jego potomków. W wyniku tych działań powstała budowla na planie czworoboku z nowymi skrzydłami mieszkalnymi, zakończonymi wieżami.
Obiekty te przetrwały do pożaru w 1679 roku, który zniszczył północne skrzydło. Odbudowa, nadzorowana przez Consilio Miliusa, trwała w latach 1680–1689. Ponadto, na miejscu drewnianej strażnicy zbudowano murowany budynek, zwany Bramą Wybrańców, która stała się głównym wjazdem na dziedziniec zamkowy. Od tego momentu zamek zyskał dodatkowy blask, co przyciągnęło wielu artystów, w tym kompozytora Georga Philippa Telemanna, który odwiedzał Pszczynę w latach 1704–1707. Tradycja muzycznych wieczorów, znana jako „Wieczory u Telemanna”, trwała do dziś.
Od 1734 roku, za panowania Erdmanna Promnitza, architekt Christian Jähne z Żar zajął się barokową przebudową zamku. Prace te jednak przerwał pożar w 1737 roku, po którym zamek został odbudowany i przekształcony w reprezentacyjną rezydencję z trzema skrzydłami ułożonymi w kształcie podkowy.
Od Anhaltów przez Promnitzów do Hochbergów
Po śmierci Jana Erdmann Promnitza, w 1785 roku, majątek przeszedł w ręce jego siostrzeńca Fryderyka Erdmann Anhalt-Köthen. Anhaltowie w Pszczynie posiadali ziemie do połowy XIX wieku, kiedy to w 1846 roku ostatni z rodu, książę Henryk von Anhalt-Köthen, przekazał posiadłość Janowi Henrykowi X von Hochberg. W ten sposób zamek wszedł w kolejny etap swojej bogatej historii, zyskując nowych właścicieli.
| Emanuel von Anhalt-Köthen (1631-1670) | _ | Anna Eleonore zu Stolberg-Wernigerode (1651–1690) | |||||||||||||||
| _ | _ | _ | |||||||||||||||
| _ | _ | _ | |||||||||||||||
| Emanuel Lebrecht Anhalt-Köthen (1671–1704) | _ | Gisela Agnes von Rath (1669–1740) | _ | Erdmann II von Promnitz (1683–1745) | _ | Anna Maria von Sachsen-Weißenfels (1683–1731) | |||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||||||
| _ | August Ludwig von Anhalt-Köthen (1697–1755) | _ | Christine Johanna Emilie (1708–1732) | _ | hr. Jan Erdmann (1719–1785) | ||||||||||||
| _ | _ | _ | |||||||||||||||
| _ | _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||
| _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||
| _ | _ | _ | Fryderyk Erdmann Anhalt-Köthen (1731–1797) | _ | Luise Ferdinande zu Stolberg-Wernigerode (1744–1784) | ||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||
| _ | _ | _ | |||||||||||
| Auguste Reuß zu Köstritz (1794–1855) | _ | Henryk von Anhalt-Köthen (1778–1847) | _ | córka Anna Emilie von Pleß (1770–1830) | _ | Jan Henryk VI von Hochberg-Fürstenstein (1768–1833) | |||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||
| _ | _ | _ | Jan Henryk X von Hochberg (1806–1855) | ||||||||||
Zamek pszczyński jako rezydencja książąt Hochberg von Pless
Po zakończeniu linii Anhalt-Köthen-Pless w 1846 roku zamek stał się własnością Hochbergów. Pierwszym przedstawicielem tej rodziny na nowej posadzie był Hans Heinrich X, który uzyskał tytuł książęcy od króla Fryderyka Wilhelma IV. Wraz z jego synem, Hans Heinrich XI, zamek przeszedł ogromną przebudowę w latach 1870-1876 pod kierunkiem francuskiego architekta Hippolyte Alexandre Destailleur. Resultatem była nowoczesna rezydencja z odmienionymi wnętrzami, które zyskały na blasku dzięki nowym malowidłom i sztukateriom.
W 1907 roku duchownym właścicielem zamku został Hans Heinrich XV. Jego małżonka, Maria Teresa Oliwia Cornwallis-West, znana jako Daisy, stała się popularną postacią w instytucjach dworskich i przyciągnęła uwagę mediów. Na rynku w Pszczynie znajduje się jej ławeczka i posąg, co podkreśla jej znaczenie w historii regionu. Pomimo początkowych trudności, Daisy wprowadziła zmiany, które dodały uroku zamkowi, umieszczając swoje apartamenty na pierwszym piętrze rezydencji.
Znajdowały się tu hektary tarasów i ogrodów oraz wiele obojętnych rzeźb. Wspaniały porządek reprezentacyjnych przestrzeni z ciężkim bogactwem luksusu, ale bez komfortu i wygody, a nawet bez osobistej łazienki!
W trakcie I wojny światowej zamek pełnił rolę Wielkiej Kwatery Głównej armii niemieckiej, a między innymi odwiedzali go cesarz Wilhelm II oraz Paul von Hindenburg, którego obecność została uwieczniona w pamiętnikach Wojciecha Kossaka.
Zamek piastowski w Pszczynie dotyka samego środka miasteczka, nie jest zbyt duży, ma jednak wiele charakteru – co w nim jednak najpiękniejsze, to to, że z tarasów zamkowych schodzi się wprost w ogromny bez końca zwierzyniec, za którym jeszcze bezmierne ciągną się lasy. Komnaty są ogromne i nawet gościnne pokoje urządzone są z przepychem nadzwyczajnym.
Po wojnie zamek pozostał w rękach Hochbergów, przetrwał II wojnę światową w lepszym stanie niż Książ. Jego wyposażenie ocalało, a sam obiekt został przekształcony w szpital przyfrontowy. Po zakończeniu wojny zamek w Pszczynie zyskał nowy blask, kontynuując swoje historyczne dziedzictwo.
Historia Muzeum Zamkowego
Decyzja o powołaniu do życia muzeum miała miejsce 1 czerwca 1945 roku, kiedy to władze wojewódzkie postanowiły utworzyć tę placówkę. Dla jej organizacji i kierowania nią wyznaczono dr. Józefa Klussa, który pełnił tę funkcję aż do roku 1962.
Już 9 maja 1946 roku, zaledwie rok po zakończeniu II wojny światowej, muzeum w zamku pszczyńskim otworzyło swoje podwoje dla zwiedzających. W tym czasie goście mogli zapoznać się z ekspozycją sztuki zdobniczej, która prezentowana była w kilku salach na pierwszym piętrze. Wyroby pochodziły z cennych zbiorów Hochbergów.
W latach 60. i 70. XX wieku zamek przeszedł gruntowny remont, w ramach którego powstało Muzeum Wnętrz Zabytkowych. W jego ramach w salach zamkowych wystawiano wnętrza mieszkalne datowane od czasów renesansu aż do XIX wieku. Dalsze prace renowacyjne rozpoczęto w 1995 roku, kiedy podjęto decyzję o doborze autentycznych elementów wykończenia wnętrz z okresu Hochbergów.
W tym samym czasie zrekonstruowano również apartamenty cesarskie z okresu I wojny światowej, a aktualnie około 80% wystroju wnętrz stanowią oryginalne elementy. To, co pozostało, zachowało swój pierwotny kształt, w jakim istniało w zamku na przełomie XIX i XX wieku oraz we wcześniejszych epokach. Prace konserwatorskie obejmowały także przywracanie pierwotnych kolorów i złocień.
W 1995 roku muzeum uzyskało zaszczytny dyplom honorowy od federacji stowarzyszeń Europa Nostra, mającej siedzibę w Hadze. Wyróżnienie to przyznano „za pieczołowite odtworzenie wnętrz zamku z ich wyposażeniem, oparte na wnikliwych historycznych badaniach, które przywróciły blask początku XX wieku”.
Aby wzbogacić ofertę muzeum, które obecnie nosi nazwę Muzeum Zamkowego w Pszczynie, 9 maja 2001 roku otwarto Gabinet Miniatur, a później, 12 maja 2006 roku, w gotyckich piwnicach zamku powstała Zbrojownia.
Wnętrza zamku
W zamku w Pszczynie, ekspozycje muzealne zajmują wszelkie kondygnacje, z wyjątkiem strychu, na którym znajdują się pracownie konserwatorskie. Na parterze oraz pierwszym i drugim piętrze można podziwiać różnorodne zbiory, a także piwnice, wśród których usytuowane są Zbrojownia, Gabinet Miniatur oraz sale z wystawami czasowymi na II piętrze. Powierzchnia wszystkich muzealnych ekspozycji wynosi prawie 3000 m². W budowli zlokalizowano dziewięć par zewnętrznych drzwi, 140 wewnętrznych oraz 195 okien różnej wielkości.
Parter – apartamenty cesarskie
Parter zamku, zanim zmieniono jego układ w XVIII wieku, był pierwotnie pierwszym piętrem. Przekwalifikowanie nastąpiło w wyniku przebudowy z 1768 roku, realizowanej za panowania księcia Friedricha Erdmanna Anhalta, gdy zamek przekształcono z renesansowego w barokowy. W wyniku tej inwestycji, dawny parter stał się piwnicą, w której obecnie znajduje się Zbrojownia, a pierwsze piętro zamieniło się w parter.
Na parterze urządzono przestrzeń apartamentów cesarskich, w tym sypialnię pary książęcej oraz izbę dydaktyczną ich dzieci. Obecnie parter zajmują zrekonstruowane apartamenty cesarskie cesarza Niemiec, Wilhelma II, urządzone w czasach po ostatniej przebudowie zamku w 1876 roku. Przygotowano je dla Wilhelma I, a ich zastosowanie podkreśla fakt, że ówczesny reporter „Leipziger Zeitung” opisał apartamenty jako „…w średniowiecznym, godnym cesarza stylu”. Władca niemiecki miał tu przestrzeń do pracy oraz odpoczynku, w tym gabinet, salon, sypialnię i garderobę.
Wilhelm II kilkakrotnie przyjeżdżał do Pszczyny na polowania na żubry i jelenie, odwiedzając zamek podczas I wojny światowej. To tutaj, w latach 1914–1917, mieściła się główna kwatera Wehrmachtu. Jego żona, Augusta Wiktoria, także bywała w Pszczynie, dla której przygotowano osobne pomieszczenie.
Warto zauważyć, że apartament cesarski oraz przylegający do niego korytarz przeszły rekonstrukcję w latach 1999–2005, na podstawie zachowanych fotografii i inwentarzy z 1915 roku. Ich wystrój zachowuje neogotyckie elementy oraz gotyckie sklepienia.
- Korytarz zachodni z trofeami myśliwskimi oraz porożem jeleni i żubra upolowanego przez Hansa Heinricha XV,
- Sypialnia cesarzowej Augusty Wiktorii z łóżkiem osłoniętym parawanem,
- Salon cesarski z miejscem na pokój narad podczas I wojny światowej,
- Gabinet pracy cesarza z neobarokowym stołem korespondencyjnym,
- Garderoba cesarska z XVIII-wiecznymi szafami,
- Sypialnia cesarza z łazienką i eklektycznym łóżem z baldachimem.
Westybul i klatka schodowa
Westybul, niegdyś przedpokój zamku, dziś umożliwia wejście na wyższe kondygnacje. Jedną z bardziej zdobnych części zamku stanowi klatka schodowa, której obecny wygląd uzyskano w czasie przebudowy w latach 1870–1876. To właśnie tutaj pragnienie właścicieli, aby olśnić odwiedzających, odsłania się pełnym wystrojem i dekoracjami. Złocone latarnie oraz ceramiczne wazy, w tym replice wazy Warwicka, nawiązują do klasycznych motywów.
Na piętro prowadzą trójbiegowe schody, z charakterystycznymi elementami monogramu Hochbergów, które przypominają w swej estetyce rozwiązania stosowane w Wersalu. Klatka schodowa oświetlana jest „Wielką Latarnią”, a na ścianach tego pomieszczenia wiszą piękne tapiserie, takie jak gobelin ofiarowany przez Katarzynę II.
I piętro
W XVIII wieku, w czasie panowania książąt Anhalt-Köthen-Pless, pierwsze piętro stało się główną reprezentacyjną częścią zamku. Zmiany były związane z nową klatką schodową i Salą Lustrzaną, a obecnie zwiedzający mają do dyspozycji szereg pomieszczeń. Galeria I piętra prowadzi przez skrzydła zamku, zwracając uwagę na rzeźbę oraz zrekonstruowane kotary chroniące przed przeciągami.
- Salon księżnej Daisy z połączeniem stylów klasycyzującego i Chippendale,
- Pokój sypialny księżnej, z rokokowym wyposażeniem,
- Przedpokój z atrakcjami historycznymi, w tym strzelbami myśliwskimi,
- Sypialnia księcia o surowym stylu,
- Pokój pracy z bogatym sklepieniem i trofeami,
- Salon narożny z rekonstrukcją w stylu XVIII w. i rokoka,
- Biblioteka z boazerią orzechową i starodrukami,
- Salon wielki z dekoracjami oraz wieloformatowymi obrazami.
II piętro
II piętro zamku, tworzące całość w XVIII wieku, stało się miejscem gościnności i łowiectwa. Hochbergowie zachowali tradycje anhaltowskie, tworząc pokoje gościnne. Galeria myśliwska oferuje unikalne trofea oraz skórę niedźwiedzia, a także wypchanego żubra, postać związaną z filmem Filipa Bajona.
- Skrzydło środkowe z tematyką łowiectwa,
- Salon muzyczny z fortepianem Beethovena oraz portretami,
- Gabinet z biurkiem i przeszklonymi szafami,
- Główne wyposażenie empirowego salonu stanowią meble Davida Roentgena,
- Sypialnia z wolutową kołyską i portretami historycznymi,
- Przedpokój myśliwski z trofeami w tym wilkiem i czaszką bawołu.
Zbrojownia
W piwnicach zamku zlokalizowana jest Zbrojownia, otwarta dla zwiedzających od 12 maja 2006 roku, prezentująca zbiory datujące się od XVI wieku do początku XX wieku. W tej wyjątkowej przestrzeni mogą być oglądane miecze katowskie, lance kawaleryjskie jak i zbroje samurajskie Ō-yoroi, stanowiące istotny element wielowiekowej tradycji obronnej.
Przypisy
- Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30.09.2024 r.
- Maciej Kluss, Jan Kruczek: Muzeum Zamkowe w Pszczynie. Przewodnik. Pszczyna: 2009.
- M. Kluss, J. Kruczek, Muzeum..., s. 3.
- M. Kluss, J. Kruczek, Muzeum..., s. 6.
- M. Kluss, J. Kruczek, Muzeum..., s. 7–9.
- M. Kluss, J. Kruczek, Muzeum..., s. 31–34.
- M. Kluss, J. Kruczek, Muzeum..., s. 85–103.
- Jolanta Pierończyk: Jak mieszkał cesarz, [w:] „Dziennik Zachodni” nr 23, 28.01.2000 r.
- Wojciech Kossak: Wspomnienia, Instytut Wydawniczy PAX, 1973.
- Historia – Muzeum Zamkowe w Pszczynie [online], www.zamek-pszczyna.pl [dostęp 11.02.2020 r.]
- Zbrojownia. Muzeum Zamkowe w Pszczynie. [dostęp 11.05.2010 r.]
- a b c d Historia miasta i regionu. Urząd Miejski w Pszczynie. [dostęp 11.05.2010 r.]
- a b c d e f g Zamek w Pszczynie – informacje o dziejach. Muzeum Zamkowe w Pszczynie. [dostęp 11.05.2010 r.]
- Henryk Wilhelm Fryderyk Schaeffer: Kronika Wolnego Państwa Stanowego, a od 1827 r. Księstwa Pszczyńskiego. Pszczyna: Rada Miasta, 1998.
- a b c M. Kluss, J. Kruczek, Muzeum..., s. 10.
- M. Kluss, J. Kruczek, Muzeum..., s. 15–30.
- M. Kluss, J. Kruczek, Muzeum..., s. 37–82.
- M. Kluss, J. Kruczek, Muzeum..., s. 17–18.
- a b c Jan Kruczek. Architektura i wyposażenie zamku pszczyńskiego w XVII i na początku XVIII wieku. „Materiały Muzeum Wnętrz Zamkowych w Pszczynie”. II, s. 7-34, 1983.
- a b c "Czystka na zamku!"
Pozostałe obiekty w kategorii "Zabytki":
Stajnie zamkowe w Pszczynie | Pawilon herbaciany na wyspie (Pszczyna) | Lodownia w Pszczynie | Powozownia zamkowa w Pszczynie | Dwór „Ludwikówka” w Pszczynie | Brama Wybrańców w Pszczynie | Brama Chińska w PszczynieOceń: Zamek w Pszczynie